Lokacja miasta

Lelów przeszedł dwie odrębne lokacje miejskie^[1]. Pierwsza miała miejsce przed 1314 rokiem i była związana z osadą funkcjonującą w miejscu dzisiejszego Staromieścia, kiedy to poświadczony jest wójt lelowski Piotr^[2]. Możliwe, że lokacja ta miała miejsce pomiędzy rokiem 1275, kiedy Lelów odwiedził Bolesław V Wstydliwy, a 1279 rokiem — czasem jego śmierci^[3]. Druga lokacja, dokonana już w innym miejscu, przyjmuje się że około 1341 roku, związana była z relokacją miasta na teren dzisiejszego Lelowa i przyjęciem bardziej regularnego układu urbanistycznego^[2].

Lokacja stanowiła jedno z kluczowych wydarzeń w dziejach Lelowa. Proces ten polegał na formalnym nadaniu osadzie praw miejskich, najczęściej według wzorca prawa magdeburskiego lub jego lokalnych wariantów. W średniowiecznej Polsce lokacje dokonywane były przede wszystkim w XIII i XIV wieku, jako odpowiedź na rosnące potrzeby organizacji przestrzennej, gospodarczej oraz administracyjnej rozwijających się ośrodków osadniczych.

Obie lokacje Lelowa odbyły się na prawie magdeburskim^[2] i wiązały się z powołaniem urzędu wójta, który stał na czele lokalnej wspólnoty i sprawował funkcje administracyjne oraz sądowe. W przypadku relokowanego Lelowa centralnym punktem przestrzeni miejskiej był rynek o planie kwadratowym, wokół którego koncentrowało się życie handlowe i administracyjne. Brak jest jednak jednoznacznych dowodów na istnienie podobnego placu w pierwotnie lokowanym mieście na terenie dzisiejszego Staromieścia.

Lokacja wpływała także na kształt przestrzeni miejskiej. Regularny, szachownicowy układ urbanistyczny przewidywał prostokątną siatkę ulic z centralnie usytuowanym rynkiem, z którego promieniście wychodziły drogi w kierunku bram miejskich. Taki sposób planowania sprzyjał efektywnej organizacji życia codziennego, handlu, a także umożliwiał łatwiejszą kontrolę nad ruchem ludności i towarów.

W Lelowie rynek miał formę niemal idealnego kwadratu o wymiarach 2 x 2 pręty czyli około 80 × 80 metrów. Po raz pierwszy został poświadczony źródłowo w 1415 roku, w tym samym roku odnotowano istnienie lelowskiego ratusza oraz szpitala miejskiego, usytuowanego w odległości około 300 metrów od murów miejskich^[4]. Lelowski rynek stanowi układ unikalny w skali ogólnopolskiej, ponieważ jako jeden z bardzo nielicznych przypadków zachowuje zasadę, że z każdego narożnika rynku wychodzą po dwie ulice. Niezależnie od kierunku spojrzenia, układ ten zachowuje pełną symetrię, bez typowych dla wielu innych miast mankamentów, takich jak wyprowadzanie tylko jednej ulicy z rogu lub brak pełnej osiowości. Lelowski rynek jest wyjątkowym przykładem średniowiecznego planowania przestrzennego o wysokim stopniu regularności i świadomej organizacji funkcji miejskich.

Integralnym elementem lokacji był nadany miastu zespół przywilejów. Obejmował on m.in. prawo do organizacji targów i jarmarków, prowadzenia młynów czy pobierania opłat targowych. W Lelowie targi odbywały się w czwartki, a pobierano tzw. targowe z sochaczek, czyli opłatę z wolnego targu na mięso. Przywilej targowy dla Lelowa został nadany najprawdopodobniej jeszcze przed 1250 rokiem^[5]. Lokacji towarzyszył zazwyczaj akt lokacyjny – dokument określający granice miasta, zasady parcelacji gruntów, obowiązki mieszczan oraz zakres kompetencji władz miejskich.

Lokacja nie była jedynie formalnym nadaniem praw, lecz początkiem świadomego, planowego kształtowania przestrzeni miejskiej. Wzorowana na zachodnioeuropejskich modelach, stanowiła fundament pod rozwój struktur społecznych, gospodarczych i kulturowych miasta. Jej skutki są widoczne do dziś – w układzie ulic, wielkości i proporcjach placów, a także w strukturze przestrzennej historycznego centrum Lelowa.