Zamek lelowski

Zamek lelowski był jednym z ważnych elementów systemu obronnego pogranicza małopolsko-śląskiego w średniowieczu. Usytuowany na wzniesieniu przy rzece Białce, stanowił strategiczne ogniwo w sieci warowni kontrolujących szlaki handlowe prowadzące z Krakowa na Śląsk oraz ku Wielkopolsce.

Początkowo był to zamek drewniany, wzniesiony na kopcu w 1246 roku z inicjatywy księcia Konrada I mazowieckiego. Pełnił funkcję strażnicy zabezpieczającej interesy książęce na pograniczu Małopolski i służył jako baza wypadowa w kierunku Krakowa. W kolejnych dziesięcioleciach warownia ulegała rozbudowie i wzmocnieniu, a w XIV wieku, za panowania Kazimierza Wielkiego, została przebudowana na konstrukcję murowaną.

Układ przestrzenny zamku lelowskiego można opisać szczegółowo, uwzględniając informacje ze źródeł nowożytnych oraz analiz współczesnych. Zamek był zlokalizowany na wzgórzu-kopcu o wydłużonym kształcie (ok. 140 × 70 m u podstawy i 70 × 30 m na szczycie), naturalnie wyniesionym w zakolu rzeki Białki. Możliwe, że kopiec, na którym wzniesiono zamek, był kiedyś połączony z górką, na której znajduje się obecnie Lelów. Takie położenie wykorzystywało warunki naturalne dla celów obronnych, a dodatkowym zabezpieczeniem była fosa, prawdopodobnie nawodniona, otaczająca zamek.

Założenie zamku obejmowało przestronny dziedziniec o czworobocznym układzie, wokół którego rozmieszczono główne zabudowania. Przy północnej stronie dziedzińca wznosił się główny budynek mieszkalny, określany w źródłach jako "gmach wielki", przykryty czterospadowym dachem, zawierający liczne izby, komory i alkierze. Od strony murów znajdowała się kuchnia, zbudowana na fundamencie murowanym, wychodząca na wał. Obok funkcjonowały budynki gospodarcze, w tym co najmniej dwie stajnie, a także piwnice pełniące funkcje magazynowe i więzienne. Brama zamkowa miała formę wieży bramnej, murowanej i otynkowanej, nad którą mieścił się pokój letni, wykorzystywany zapewne w funkcjach reprezentacyjnych i obronnych.

Wejście do zamku prowadziło najpierw przez szeroki most zbudowany z dębowych bali, umożliwiający mijanie się dwóch wozów, który prowadził do pierwszej bramy. Za nią znajdował się drugi, mniejszy most, dawniej zwodzony, znajdujący się nad suchą fosą, a następnie właściwa brama wjazdowa. W ścianie tej fosy znajdowało się okno wychodzące z jednej z piwnic zamkowych, o którym w opisie z 1792 roku napisano: „Z tej piwnice jest okno czyli jak mówią 'szyca', na wał ku południu leżący wyprowadzona daszkiem pokryta.” Wrota były solidne, wzmocnione żelaznymi elementami. Za bramą rozciągał się przestronny dziedziniec, a wzdłuż murów zamkowych poprowadzony był ganek strażniczy pokryty dachem. Źródło z 1792 roku dodatkowo wspomina o kwadratowym obrysie całego założenia oraz o drewnianych zabudowaniach mieszkalnych dostawionych do murów od wewnątrz, krytych gontem.

W późniejszych wiekach zamek podupadł i został ostatecznie rozebrany w latach 1804–1805.

Zamek lelowski, mimo swego znikomego stanu zachowania, nadal stanowi ważny punkt w lokalnej tożsamości i pamięci historycznej. Jest symbolem dawnej świetności Lelowa i jego roli w dziejach Królestwa Polskiego.

Dodatkowe źródła:

Opis zamku lelowskiego z 1629 roku (otwórz plik PDF)
Źródło: Teki Krakowskie, tom IV, Kraków 1997. Oryginał: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, rps dz. XVIII, 22, k. 89r–92r.

Opis zamku lelowskiego z 1792 roku (otwórz plik PDF)
Źródło: Z dziejów parafii Lelów i Staromieście, ks. Zygmunt Zaborski, Lelów 1998. Oryginał: Archiwum Państwowe w Krakowie, rps 438, k. 285–287.