Znaczenie historyczne Lelowa
Lelów, obecnie niewielka miejscowość w województwie śląskim, w przeszłości odgrywał znaczącą rolę w strukturze administracyjnej, militarnej i gospodarczej Królestwa Polskiego. Jego strategiczne położenie przy jednym z głównych szlaków komunikacyjnych średniowiecznej Małopolski, łączącym Kraków ze Śląskiem, sprzyjało rozwojowi funkcji handlowych, obronnych oraz administracyjnych. Przez Lelów prowadziły ważne drogi kupieckie, umożliwiające transport towarów i kontrolę przepływu ludzi oraz dóbr między największymi ośrodkami regionu.
W średniowieczu Lelów mógł być siedzibą kasztelanii, choć kwestia ta pozostaje przedmiotem polemiki w historiografii. Część badaczy wskazuje, że ewentualna kasztelania miała raczej charakter symboliczny i nie pełniła wszystkich typowych funkcji administracyjno-wojskowych. W wyniku późniejszych reorganizacji administracyjnych Lelów stał się siedzibą starostwa niegrodowego, zachowując swoją rangę jako ośrodek władzy królewskiej w regionie. Istnienie zamku, sądów i kancelarii królewskich nadawało miejscowości prestiż oraz wzmacniało jej znaczenie gospodarcze i polityczne. W Lelowie zapadały decyzje dotyczące lokalnego sądownictwa, poboru podatków oraz zarządzania dobrami ziemskimi należącymi do Korony.
O znaczeniu Lelowa w gospodarce Królestwa Polskiego świadczy jego wysoka pozycja w urzędowej klasyfikacji miast z 1520 roku, sporządzonej przy okazji ustawy o poborze pogłównego. Co prawda Lelów nie został wówczas zaliczony do najważniejszej kategorii, obejmującej wyłącznie Kraków w granicach ziemi krakowskiej, jednak znalazł się w drugiej, prestiżowej grupie miast określanych jako civitates et oppida secundi ordinis. Obok Lelowa umieszczono w niej takie ośrodki jak Kazimierz, Wieliczkę, Bochnię, Nowy Sącz, Biecz, Proszowice, Skalbmierz i Miechów. Klasyfikacja ta podkreślała rolę Lelowa w administracji i systemie podatkowym ówczesnego państwa.
Na znaczenie gospodarcze miasta wskazuje również fakt, że w Lelowie i jego okolicy wykształcił się rynek lokalny, funkcjonujący w oparciu o własną jednostkę miary zbożowej — tzw. korzec lelowski. Ta miejscowa miara objętości była powszechnie stosowana przez rolników z miasta i sąsiednich wsi, handlujących zbożem i innymi płodami rolnymi. Źródła z lat 1529, 1564 i 1569 potwierdzają używanie lelowskiej jednostki w takich miejscowościach jak Przyrów, Wiercica, Zarębice, Suliszowice, Żarki, Kroczyce, Dobrogoszczyce, Podlesice, Siemierzyce, Chlina, Bliżyce, Dzibice, Sokolniki oraz oczywiście w samym Lelowie, Staromieściu, Ślęzanach i Zbyczycach. Świadczy to o tym, że w XV i XVI wieku Lelów pełnił funkcję istotnego ośrodka handlowego o własnym zapleczu rolniczo-hodowlanym.
Procesy polityczne i administracyjne zachodzące w XVIII i XIX wieku, związane z rozbiorami Rzeczypospolitej i wprowadzeniem nowego porządku przez państwa zaborcze, doprowadziły do stopniowej utraty funkcji administracyjnych przez Lelów. Likwidacja starostwa, zmiany w układzie komunikacyjnym oraz marginalizacja gospodarcza sprawiły, że miejscowość utraciła dawną rangę. Postępujący spadek liczby ludności i ograniczenie znaczenia administracyjnego pogłębiły ten proces, redukując Lelów do roli małego miasteczka o znaczeniu lokalnym.
Pomimo tych przemian, uważam, że pamięć o dawnej świetności Lelowa, choć w małym stopniu, zachowała się w źródłach historycznych oraz w lokalnej świadomości mieszkańców. Archiwalia, relikty architektury, układ urbanistyczny oraz zachowane elementy dawnego zamku, znajdujące się pod ziemią, stanowią dziś, w mojej ocenie, cenny materiał badawczy, umożliwiający nie tylko częściową rekonstrukcję średniowiecznego obrazu miejscowości, lecz także głębsze zrozumienie mechanizmów rozwoju miast królewskich w średniowiecznej Polsce oraz analizy procesów społecznych, gospodarczych i politycznych, które kształtowały Małopolskę.